Filharmonia Łódzka

Koncert muzyki kameralnej

Choć w PRL-u Andrzej Panufnik cieszył się uznaniem władz, dotkliwie odczuwał brak swobody twórczej krępowanej doktryną socrealizmu. Zdecydował się w końcu na podróż w jedną stronę: emigrację. W 1954 roku opuścił Polskę i osiadł na stałe w Anglii. Na podróż w drugą stronę: do Polski, musiał czekać aż 36 lat – ojczyznę odwiedził w 1990 roku na zaproszenie festiwalu „Warszawska Jesień”. Być może te doświadczenia sprawiły, że jeden z jego utworów kameralnych ma związek z podróżą - inspiracją dla sekstetu „Train of Thought” („Pociąg myśli”) stała się droga pociągiem. – Hipnotyczna powtarzalność rytmu kół wyzwala we mnie ciągłość myśli - przyznawał kompozytor. By oddać to wrażenie, zastosował jednostajny rytm, nasuwający na myśl stukot wagonów.
Koncert w wykonaniu sekstetu smyczkowego „Studio” to rzadka okazja, by poznać dzieła kameralne tego kompozytora, którego znamy przede wszystkim z jego dzieł symfonicznych. Nieczęsto wykonywane są też utwory Jerzego Lefelda (1898–1980), który należał do czołowych pianistów-kameralistów swoich czasów.

Wykonawcy:

Sekstet smyczkowy „Studio” w składzie:

Tomasz Bartosiak - skrzypce
Izabela Ceglińska - skrzypce
Jolanta Kukuła-Kopczyńska - altówka
Dorota Stanisławska - altówka
Tomasz Starek - wiolonczela
Maciej Baran - wiolonczela

Program:

Johannes Brahms - I Sekstet smyczkowy op. 18

Andrzej Panufnik, kompozytor i dyrygent; ur. 24 września 1914, Warszawa; zm. 27 października 1991, Twickenham. W latach 1932-36 studiował teorię i kompozycję (dyplom z odznaczeniem) u Kazimierza Sikorskiego w Konserwatorium Warszawskim. W latach 1937-38 odbył studia dyrygenckie pod kierunkiem Feliksa Weingartnera w Wiedniu, które kontynuował w latach 1938-39 w Paryżu u Philippe’a Gauberta. Wojnę i okupację spędził w Warszawie, gdzie brał udział w legalnych i nielegalnych koncertach w charakterze pianisty (również w duecie fortepianowym z Witoldem Lutosławskim). Po wojnie, w latach 1945-46, był dyrygentem Orkiestry Filharmonii Krakowskiej, zaś w latach 1946-47 objął funkcję dyrektora Filharmonii Warszawskiej. Dyrygował gościnnie w Niemczech (z Berliner Philharmoniker), Francji (z paryską l’Orchestre National) i Anglii (z London Philharmonic Orchestra). W 1950 został wybrany wiceprzewodniczącym Międzynarodowej Rady Muzycznej UNESCO. W 1953 przewodniczył oficjalnej polskiej delegacji kulturalnej do Chin, gdzie przyjęty został osobiście przez przewodniczącego Mao Ce-tunga.
W okresie powojennym zdobył wiele nagród na konkursach kompozytorskich w Polsce i za granicą: w 1947 otrzymał I nagrodę na Konkursie Kompozytorskim im. Karola Szymanowskiego w Krakowie za Nokturn na orkiestrę (1947), w 1948 – Nagrodę Miasta Krakowa za Kołysankę na 29 instrumentów smyczkowych i 2 harfy (1947), w 1949 – I nagrodę na Konkursie Kompozytorskim im. Fryderyka Chopina w Warszawie za Sinfonię rustica na 8 instrumentów dętych i dwie orkiestry smyczkowe (1948), w 1952 – I nagrodę na Przedolimpijskim Konkursie Kompozytorskim zorganizowanym z okazji Igrzysk Olimpijskich w Helsinkach za Uwerturę bohaterską na orkiestrę (1951-52). W 1949 otrzymał najważniejsze odznaczenie państwowe PRL – Sztandar Pracy I klasy, zaś w 1951 i 1952 został laureatem Nagrody Państwowej II stopnia.
Nie mogąc pogodzić się z narzuconymi przez komunistów ograniczeniami swobód twórczych, Andrzej Panufnik w 1954 opuścił Polskę. Wówczas władze PRL wydały zakaz cenzuralny wykonywania i wydawania utworów Panufnika, a także wymieniania jego nazwiska we wszelkich publikacjach, audycjach radiowych i telewizyjnych. Kompozytor osiadł na stałe w Anglii, gdzie kontynuował karierę dyrygencką (m.in. w latach 1957-59 piastował stanowisko dyrektora muzycznego i dyrygenta City of Birmingham Symphony Orchestra), by później całkowicie poświęcić się pracy twórczej. Dwukrotnie został nagrodzony Prix de Composition Musicale Prince Pierre de Monaco: w 1963 – za Sinfonię sacra na orkiestrę (1963) i w 1983 – za całokształt twórczości. W 1965 otrzymał w Londynie Sibelius Centenary Medal for Composition (Medal za kompozycję z okazji setnej rocznicy urodzin Jana Sibeliusa). W 1966 w Stanach Zjednoczonych został wybrany Rycerzem Stowarzyszenia im. Marka Twaina. W 1977 Zarząd Główny Związku Kompozytorów Polskich dokonał w wydziale kultury KC PZPR zwolnienia cenzuralnego zakazu dotyczącego Panufnika i jego muzyki. W tym samym roku, w ramach Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień”, odbyły się pierwsze wykonania w Polsce jego utworów, m.in. Universal prayer, kantaty na 4 głosy solowe, 3 harfy, organy i chór mieszany (1968-69), Dreamscape, wokalizy na mezzosopran i fortepian (1976-77), Sinfonii mistica na orkiestrę (1977). W 1984 został członkiem honorowym Royal Academy of Music w Londynie, zaś w 1987 – członkiem honorowym Związku Kompozytorów Polskich (z którego usunięto go w 1954). W tym samym roku wydał w Anglii autobiografię zatytułowaną Composing Myself. (W 1990 ukazał się w Polsce autoryzowany przekład Marty Glińskiej pod tytułem Panufnik o sobie, wydany w Warszawie przez Niezależną Oficynę Wydawniczą.) W 1990 otrzymał Nagrodę Ministra Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej za zasługi dla kultury polskiej. W tym samym roku, po 36 latach nieobecności w kraju, odwiedził Polskę na zaproszenie Festiwalu „Warszawska Jesień”, podczas którego wykonano jedenaście jego utworów, w tym trzy – Symfonia nr 10 na orkiestrę (1988), Harmony, a poem for chamber orchestra (1989) oraz Koncert skrzypcowy (1971) – pod jego batutą. W 1991 królowa brytyjska Elżbietę II nadała Andrzejowi Panufnikowi tytuł szlachecki (Sir). W tym samym roku otrzymał doktorat honoris causa Akademii Muzycznej w Warszawie.
Andrzej Panufnik został pośmiertnie odznaczony Orderem Polonia Restituta.

Twórczość
Po śmierci Andrzeja Panufnika w 1991 roku jeden z największych dyrygentów wszystkich czasów - Sir Georg Solti napisał o nim: „He was an important composer and first-class conductor, the finest protagonist of the European tradition of music making.” Kiedy w 1954 roku 40-letni Andrzej Panufnik opuszczał Polskę na zawsze, był znanym kompozytorem polskim. Osiadł w Anglii i przeżył tam 37 lat. Czy pozostał polskim kompozytorem? Tadeusz Kaczyński w artykule poświęconym Andrzejowi Panufnikowi, zamieszczonym w magazynie „Studio” w pierwszą rocznicę jego śmierci, pisał o polskich śladach w twórczości kompozytora, również tej powstałej na obczyźnie:
„Panufnik wielokrotnie deklarował swoją polskość - w wypowiedziach, a także, co ważniejsze, w twórczości. Jego utwory, z wyjątkiem kilku napisanych do tekstów angielskich, wiążą się z krajem rodzinnym przez filiacje folkorystyczne, muzyczno-religijne i historyczne - w podwójnym sensie: czysto muzycznym i programowym, bo pewna część twórczości Panufnika dotyczy wydarzeń z dziejów narodu i jego własnego życia. Tę serię otwiera Uwertura tragiczna z roku 1942, związana z przeżyciami okresu wojny i okupacji, dedykowana pamięci brata, który zginął w czasie Powstania Warszawskiego. Podobny program ideowy ma skomponowana dziesięć lat później Uwertura bohaterska. Najważniejszym bodaj dziełem narodowej serii jest Sinfonia sacra (1963), oparta na incipicie Bogurodzicy i religijno-ludowych Godzinkach, napisana z okazji millenium chrześcijaństwa i państwa polskiego. W latach sześćdziesiątych powstało jeszcze Epitafium katyńskie (1967), zaś na początku osiemdziesiątych Sinfonia votiva (1981), związana i z sześćsetleciem cudownego obrazu jasnogórskiego, i z «Solidarnością». Silny uczuciowy związek Panufnika z krajem skłonił go do zadedykowania skomponowanego w roku 1984 Koncertu fagotowego pamięci ks. Jerzego Popiełuszki. Do tego samego nurtu należą, choć mają inny format, napisane w okresie okupacji hitlerowskiej trzy Pieśni Polski Podziemnej. Jedna z nich - Warszawskie dzieci do słów Stanisława Ryszarda Dobrowolskiego - weszła do kanonu powszechnych śpiewów patriotycznych. Ta narodowa seria utworów Panufnika stanowi zjawisko unikalne w muzyce polskiej XX wieku, porównywalne jedynie z grupą heroicznych polonezów Chopina lub narodowych oper Moniuszki, i przywołujące na myśl malarstwo Malczewskiego oraz dramaty historyczne Słowackiego.”
Polski rodowód mają także inne kompozycje Andrzeja Panufnika, również te powstałe na obczyźnie. Niemal w całej jego twórczości odnaleźć można polskie inspiracje. „Parę utworów napisanych do angielskich tekstów - pisze Tadeusz Kaczyński - to za mało, by oddać go Anglikom, choć oni przyjęliby Panufnika chętnie, nie mając od czasów Brittena żadnego kompozytora takiej rangi.”