Orkiestra Symfoniczna Filharmonii Łódzkiej im. Artura Rubinsteina – 100 lat historii

Archiwistka FŁ Bożena  Pellowska-Chudobińska o dziejach Orkiestry Symfonicznej Filharmonii Łódzkiej im. Artura Rubinsteina:

Dzieje „Łódzkiej Orkiestry Symfonicznej” – którą trzeba uważać za prekursorkę Filharmonii Łódzkiej im. Artura Rubinsteina – zapoczątkował koncert na rzecz pozostających w trudnej sytuacji materialnej łódzkich muzyków zorganizowany 17 lutego 1915 roku w nieistniejącym już Teatrze „Wielkim” przy ulicy Konstantynowskiej. Nie był to jednak początek działalności orkiestrowej w Łodzi, bo ta jest znacznie dłuższa i sięga połowy lat 50. XIX wieku,  kiedy działała zatrudniona na etacie miasta „Orkiestra Miasta Łodzi” licząca 8-12 muzyków. Nieco później znaczną popularność zdobyła „Mała Orkiestra Symfoniczna” złożona z łódzkich tkaczy, a także 27-osobowa Orkiestra S. Steinhauera nazywana „Orkiestrą Miejską” a jej kapelmistrz - „łódzkim Straussem”. Zwłaszcza koniec lat 80. XIX obfitował w Łodzi w działalność zespołów symfonicznych, m.in. O. Heyera, Łódzkiego Towarzystwa Muzycznego, Pawła Donatha, Towarzystwa Muzyczno-Dramatycznego „Hazomir”, znacząco wzrósł też artystyczny poziom orkiestr teatralnych, sporymi osiągnięciami mogła się także poszczycić amatorska Scheiblerowska Orkiestra Smyczkowa.

Tak znaczna ilość orkiestrowych produkcji spowodowała nie tylko coraz wyższe pod względem poziomu wykonawstwa  wymagania odbiorców, ale  i coraz intensywniejsze dążenia do stworzenia w Łodzi symfonicznego zespołu orkiestrowego na europejskim poziomie, w czym pomocne były kultywowane od wielu już lat w Łodzi   tradycje koncertowe, zwłaszcza od czasu otwarcia 27 stycznia 1887 roku przez łódzkiego przedsiębiorcę Ignacego Vogla Łódź „Łódzkiego Domu Koncertowego” z spełniającą europejskie standardy Salą Koncertową. Gościło w nim bardzo wielu wirtuozów o międzynarodowej sławie, m.in. trzykrotnie koncertował tam Ignacy Jan Paderewski, także skrzypkowie - Apolinary Kątski, Stanisław Barcewicz, Bronisław Huberman. Zachwyt wzbudzały sławy wokalne, wśród których Marcelina Sembrich-Kochańska, najsłynniejsza polska śpiewaczka przełomu wieków nazywana „polskim słowikiem”,  gwiazda mediolańskiej „La Scali”, londyńskiego „Covent Garden” oraz nowojorskiej „Metropolitan Opera House”–, oczarowywali najwięksi tancerze epoki, m.in. Tamara Karsawina, primabalerina byłej Cesarskiej Opery Rosyjskiej - Teatru Maryjskiego  w Petersburgu. Z powodzeniem prezentowały się także głośne w Europie kwartety z Drezna, Lipska, i Wiednia, orkiestry z Warszawy i Wiednia, m.in. Wiedeńska Orkiestra Damska i Orkiestra Edwarda Wilhelma Straussa – brata Jana Straussa-syna.

Mobilizacja głodujących muzyków

Sprzyjającym powstaniu profesjonalnego zespołu orkiestrowego był także fakt, że Łódź posiadała już w tym czasie znaczną liczbę wykształconych muzyków, jednak najbardziej mobilizującym czynnikiem okazała się tragiczna sytuacja materialna łódzkich muzyków w czasie pierwszej wojny światowej; to ona stała się siłą napędową kolejnych  działań.  Podjął je jesienią 1914 roku znany w kręgach  muzycznych miasta dyrygent – Aleksander Türner, który pozostających w tym czasie bez pracy, rozproszonych muzyków chciał zebrać i utworzywszy zespół, zagrać w ogrodzie Grand Hotelu. Dochód z koncertu miał zostać przeznaczony na potrzeby grających w tym wydarzeniu. Próba ta wprawdzie się nie powiodła, ale już w styczniu trzech instrumentalistów, Tadeusz Mazurkiewicz - pianista, pedagog i dyrygent, Józef Friedberg – skrzypek amator i właściciel składu muzycznego oraz Gottlieb Teschner – wiolonczelista, pedagog, właściciel księgarni i składu muzycznego, rozpoczęło energiczne przygotowania do wspomnianego koncertu, który odbył się 17 lutego, zapoczątkowując dzieje do dziś działającej orkiestry symfonicznej.

Wystąpiło wówczas, jak pisano w prasie,  60 „zjednoczonych łódzkich muzyków” pod dyrekcją Tadeusza Mazurkiewicza oraz solista - Gottlieb Teschner. Koncert stał się wydarzeniem artystycznym i sukcesem finansowym (1044, 09 rbl. dochodu), dając nadzieję na powodzenie w przyszłości organizowanych podobnych wydarzeń.

Był także bodźcem do podjęcia decyzji o dalszej wspólnej pracy oraz nadaniu orkiestrze ram organizacyjnych. Wybrania zarządu i nazwę „Łódzka Orkiestra Symfoniczna”. Kierownictwo muzyczne postanowiono złożyć w ręce Tadeusza Mazurkiewicza, batutę powierzając też Robertowi Bräutigamowi – fagociście, doświadczonemu kapelmistrzowi orkiestr dętych. Pierwszymi  koncertmistrzami zostali Maurycy Chwat i Arnold Czudnowski a pierwszym wiolonczelistą – Gustaw Horak¹.

Kierownictwo muzyczne postanowiono złożyć w ręce Tadeusza Mazurkiewicza, batutę powierzając też Robertowi Bräutigamowi – fagociście, doświadczonemu kapelmistrzowi orkiestr dętych. Pierwszymi  koncertmistrzami zostali Maurycy Chwat i Arnold Czudnowski a pierwszym wiolonczelistą – Gustaw Horak.

1 - W treści zachowanego w zasobie AP w Łodzi piśmie z 1925 roku wynika, że za datę powstania „Ł.O.S.” (później „Orkiestry Filharmonicznej w Łodzi”) uważano dzień 3 marca 1915 r. (Pismo Ork. Filh. w Łodzi Wydz. Oś. i Kult. Mikr. 13 526_Sygn. 16 349)  

Karol Wilhelm Scheibler protektorem

Kolejne koncerty – 10 marca, 8 i 28 kwietnia odbyły się także w Teatrze „Wielkim”².  W tym czasie też pojawiły się znaczące perspektywy dla dalszych działań zespołu, bowiem 16 kwietnia 1915 roku łódzki przemysłowiec Karol Wilhelm Scheibler przyjął mandat Prezesa Honorowego i Protektora orkiestry oraz przyrzekł orkiestrze materialne wsparcie. Ważnego wsparcia udzielił też ówczesny właściciel „Domu Koncertowego” – Alojz Vogel, udostępniając Salę Koncertową na próby, które wcześniej odbywały się w siedzibie towarzystwa „Hazomir”, a także pomieszczenia na bibliotekę oraz skład instrumentów. Był to początek wspólnej historii zespołu i miejsca, z czasem bowiem nazwaną Salą „Filharmonji” Sala Koncertowa stała się najściślej związanym miejscem z koncertowa działalnością orkiestry, która swój pierwszy koncert na tej estradzie zagrała 13 maja 1915 roku.

Nie było to jednak jedyne koncertowe miejsce orkiestry w Łodzi, bowiem już w pierwszym  sezonie letnim koncertowała ona w Ogrodzie Grand Hotelu przy Piotrkowskiej 72,  jak i w Parku im. Staszica przy Dzielnej 60 (ob. ul. Narutowicza), dając koncerty symfoniczne, popularne, wielkie, ludowe, dobroczynne, nadzwyczajne i benefisowe. W kolejnym roku w miesiącach letnich był to park „Helenów” a np. w 1918 – Ciechocinek. Tradycję tę zresztą kontynuowano i po zakończeniu drugiej wojny światowej, grając – acz sporadycznie – w muszlach koncertowych w Parku Julianowskim, na Zdrowiu oraz na „Estradzie Robotniczej” przy Piotrkowskiej 262. Wracając jednak do roku 1915, zarząd, starając się zapewnić jak najlepsze warunki pracy orkiestrze,  od samego początku czynił starania o zagwarantowanie jej finansowej stabilności. Już w pierwszym sezonie zimowym, trwającym od października do kwietnia wprowadził sprzedaż abonamentową biletów, pozyskując aż 250 „abonentów i abonentek”. Zabiegał też o wsparcie z kasy miasta – w budżecie Miasta Łodzi na rok administracyjny od 1 kwietnia 1917 do końca marca 1918 „w wydatkach na cele użyteczności publicznej” zagwarantowano na ten cel sumę 5.000 marek.

2 W „Kulturze muzycznej Łodzi do roku 1918” autor, Alfons Pellowski podaje, iż w siedzibie Towarzystwa Muzyczno-Literackiego „Hazomir”, gdzie odbywały się próby orkiestry, 7 marca 1915 odbył się „I Koncert Symfoniczny”, w którego  programie wykonano  m.in. I Symfonię Ludwiga van Beethovena oraz Symfonię h-moll Franza Schuberta. Celem koncertu było zebranie funduszy na rzecz „Towarzystwa pomocy potrzebującym przy Szkole Muzycznej Jakuba Winieckiego”. Szkole, która – jak liczono – przekształci się w tak potrzebne w Łodzi konserwatorium muzyczne. Koncert poprowadzili dwaj młodzi skrzypkowie, absolwenci tejże szkoły, Karol Żelazo i Seweryn Pietruszko - skrzypkowie, którzy najpewniej uczestniczyli też w koncercie w TW 17 lutego tego roku.

Klecki,  Tansman, Wiłkomirski

Zarząd gromadził także materiał nutowy, zapraszał do współpracy muzyków z Łodzi i ośrodków pozałódzkich. Od samego początku grał  m.in. w zespole skrzypek Paweł Klecki – później uznany na świecie dyrygent, przez trzy lata – Aleksander Tansman realizujący partie harfy na fortepianie, w latach 20. XX wieku pierwszym wiolonczelistą orkiestry był Kazimierz Wiłkomirski – koncertujący solista,  a z czasem też dyrygent,  kompozytor i pedagog.

W trosce o jak najwyższy poziom prezentowanych produkcji zapraszani byli także do udziału najwyższej rangi artyści – soliści oraz dyrygenci, których udział był często magnesem przyciągającym, w większości snobistyczną, łódzką publiczność. Tylko do wybuchu drugiej wojny światowej koncertami orkiestry dyrygowali m.in. Tadeusz Mazurkiewicz, Bronisław Szulc, Aleksander Türner, Zdzisław Birnbaum, Emil Młynarski, Grzegorz Fitelberg, Oskar Fried, Teodor Ryder, Walerjan Bierdjajew i Ignacy Neumark a także Pietro Mascagni, Aleksander Głazunow i Johann Strauss III (wnuk), dyrygent Cesarsko-Królewskiej Orkiestry Nadwornej w Wiedniu, kontynuator wielkiej dynastii Straussów. 

Z orkiestrą koncertowało też wielu światowej sławy solistów, m.in. pianiści Zbigniew Drzewiecki, Leopold Godowski, Imre Ungar, Witold Małcużyński, Artur Rubinstein, klawesynistka Wanda Landowska i wielu, wielu innych. Oklaskiwano wybitnych skrzypków, m.in. Bronisława Hubermana, Stanisława Barcewicza, Juliusza Thonberga, Romana Totenberga, Erikę Morini, Szymona Goldberga, Pawła Kochańskiego, Irenę Dubiską, wiolonczelistów – m.in. Eli Kochańskiego, słynnych śpiewaków – Dymitra Smirnowa, Adama Didura, Adę Sari, Ignacego Dygas, Stanisława Gruszczyńskiego i wielu innych. Wśród różnorodnych w formie i tematyce koncertów szczególnymi wydarzeniami były też jubileusze orkiestry będące nie tylko okazją do podsumowań dotychczasowego dorobku, ale także „siłą napędzającą” kolejnych działań. 

Od samego początku istnienia orkiestry myślano też o utworzeniu w Łodzi filharmonii,  jednak dopiero po drugiej wojnie światowej udało się te dążenia spełnić. Tymczasem pomimo wielu sukcesów orkiestra w ciągu lat swej działalności musiała też wielokrotnie udowadniać swoją wiodącą rolę w życiu muzycznym miasta. Po raz pierwszy już w sezonie letnim 1915 doszło do pewnej konfrontacji, kiedy to w Helenowie została zorganizowana konkurencyjna - „Łódzka Orkiestra Filharmonijna” grająca pod wodzą Aleksandra Türnera – pianisty, dyrygenta, pedagoga i  kompozytora. Dysponowała ona wtedy pełniejszym niż „Ł.O.S.” składem instrumentów dętych. Powstały wówczas rozdźwięk w łódzkim środowisku orkiestrowym udało się na szczęście zażegnać i „Ł.O.S.” w 60-osobowym składzie, uzupełnionym „odpowiednimi siłami orkiestry helenowskiej” o obój, drugi fagot i waltornię, ze wzmocnioną grupą wiolonczel i kontrabasów, 7 października 1915 rozpoczęła pierwszy w swojej historii pełny sezon zimowy.

W tle artystycznych działań toczyła się jednak ciągła  walka o materialne przetrwanie zespołu i obok wsparcia sponsorów i miasta, w celu pozyskania funduszy podejmowano też samodzielne inicjatywy, m.in. wzorem kolegów z filharmonii warszawskiej otwierając w końcu 1915 „Kino Zrzeszenia Ł.O.S.”. Organizowano „Zabawy sylwestrowskie” z udziałem światowych gwiazd, organizowano koncerty „na rzecz”, ogłaszano  „Loterje” zalegalizowane przez „Gen. Dyrekcję Loterji Państwowych”. 

Dyrekcja Koncertów Alfreda Straucha

W 1917 roku powołano „Koło Popierania Ł.O.S.” przekształcone w „Stowarzyszenie Popierania Łódzkiej Orkiestry Symfonicznej pod nazwą Koło Popierania Ł.O.S.”. Koło zostało zatwierdzone przez władze niemieckie 29 października 1917 roku i powtórnie – po odzyskaniu niepodległości – przez władze polskie. Przyjęło ono na siebie starania o zapewnianie  funduszy, zobowiązując się także do propagowania w mieście kultury muzycznej. 

Do współpracy przy organizacji koncertów zaproszono też Alfreda Straucha – właściciela dopiero co powstałej „Dyrekcji Koncertów”, bowiem ten księgarz i wydawca otworzywszy w sąsiedztwie Sali Koncertowej Czytelnię i Księgarnię „Nowości” początkowo jedynie rozprowadzał – wzorem innych księgarń, cukierni i składów instrumentów – bilety  na organizowane w mieście koncerty, w krótkim czasie sam zaczął jednak je organizować i zapraszać wielkie gwiazdy światowych estrad, a dodatkowym jego atutem stał się fakt, że od 6 kwietnia 1918 roku był współdzierżawcą Sali Koncertowej. Zawarta początkowo na krótki czas  współpraca w rezultacie przetrwała wiele lat pomimo, że Strauch nigdy nie zrezygnował z prowadzenia „Dyrekcji Koncertów” i organizowania  „Koncertów Mistrzowskich”, stanowiących dla orkiestry ogromną konkurencję. Od 22 lipca 1925 roku w ramach zawartej umowy miał on nawet prawo do tytułu „dyrektora orkiestry”. Koniec tej współpracy wyznaczył sam Strauch popełniając – najprawdopodobniej z powodów finansowych – samobójstwo 5 czerwca 1934 roku.  Pomimo prognoz, życie muzyczne w Łodzi wraz z tym wydarzeniem jednak się nie zakończyło i orkiestra, choć może z mniejszą intensywnością, kontynuowała powziętą przed laty misję budzenia zamiłowania do muzyki poważnej.

Orkiestra czyli Stowarzyszenie

Dzięki coraz większej popularności radia orkiestra rozszerzyła też swoją działalność o koncerty grane „na żywo”, transmitowane na antenie ogólnopolskiej Polskiego Radia.  Powstały jednak okoliczności, które spowodowały poważny kryzys orkiestry, kiedy to grupa muzyków orkiestry wyjechała do tworzonej przez Bronisława Hubermana orkiestry w Tel-Awiwie. W 1936 roku rozpoczęła też działalność „Orkiestra Symfoniczna Związku Zawodowego Muzyków Chrześcijan” posiadająca nie tylko stałą siedzibę w Ognisku Polska YMCA, ale i wsparcie miasta, rozwiniętą współpracę z łódzką rozgłośnią Polskiego Radia i lżejszy repertuar chętniej wówczas przez odbiorców w Łodzi słuchany. Aby dorobek nie zginął, Orkiestra, została więc po 20 latach działalności oficjalnie zarejestrowana jako „Łódzka Orkiestra Filharmoniczna-Stowarzyszenie”. Nadeszła też pomoc i to zarówno ze strony znakomitych dyrygentów dotąd z zespołem współpracujących, jak i ze strony miasta, które, dysponując dużą salą koncertową pragnęło posiadać jedną, utrzymującą dobry poziom orkiestrę symfoniczną. Skierowana do konserwatorium warszawskiego prośba o wsparcie w tej sprawie poskutkowała przyjazdem do Łodzi Tomasza Kiesewettera, którego zadaniem  było połączenie obydwu rywalizujących ze sobą orkiestr, popularnie nazywanych „chrześcijańską” i „żydowską”. 

Muzyka przetrwała wojnę

Czas drugiej wojny światowej był najtrudniejszym w dziejach orkiestry. Część muzyków  zamknięto w łódzkim getcie, gdzie, jak długo warunki na to pozwoliły, mogli jeszcze grać w utworzonej za drutami orkiestrze pod wodzą Teodora Rydera, Maurycego Dargużańskiego oraz Dawida Bajgelmana. Część członków orkiestry wywieziono do obozów pracy, inni rozproszyli się po świecie, losy wielu do dziś pozostały nieznane.

Po zakończeniu w Łodzi działań wojennych już na drugi dzień po ucieczce Niemców odbyła się pierwsza próba w mieszkaniu skrzypka Bronisława Ligęzy – inicjatora tych działań. Także pod jego kierownictwem muzycy zagrali 22 stycznia 1945 roku podczas manifestacji w Hali Sportowej przy ulicy Łąkowej, w budynku, w którym dziś mieści się klub Wytwórnia. Wkrótce zorganizowano kolejne występy. Do orkiestry dołączali ci, którym udało się przeżyć wojnę, a grali jeszcze przed jej wybuchem w obu działających wówczas w Łodzi zespołach. W skład odradzającego się zespołu weszli też Bronisława Rotsztatówna i Karol Żelazo – skrzypkowie, odtąd koncertmistrzowie łódzkiej filharmonii.

W połowie lutego przybył do Łodzi nominowany na dyrektora powstającej filharmonii Zdzisław Górzyński. Miał stworzyć instytucję, orkiestrę i rozpocząć artystyczną działalność. W kwietniu istniał już 60-osobowy zespół (zachowały się pierwsze, ręcznie pisane listy wypłat). Próby odbywały się w gmachu dzisiejszego Teatru „Powszechnego”, koncerty - w usytuowanym w sąsiedztwie w dawnego „Łódzkiego Domu Koncertowego” budynku Teatru „Thalia” (wówczas kina „Bałtyk”). Tam też, 15 czerwca 1945 roku odbył się koncert inaugurujący działalność instytucji pod nazwą Państwowa Filharmonia w Łodzi. Dyrektorem i jednocześnie dyrygentem koncertu był Zdzisław Górzyński, solistą – pianista Zbigniew Drzewiecki.