„Historia nazwami pisana” – o dziejach Orkiestry Symfonicznej FŁ
Powstanie „Łódzkiej Orkiestry Symfonicznej” było w życiu miasta ważnym wydarzeniem. Dwa lata później, w 1917 roku, w „Gazecie Łódzkiej” napisano: „Łódź wkracza w nowy okres swej historii muzycznego rozwoju. Posiadać wyborową orkiestrę symfoniczną znaczy tyle, co posiadać magiczne zaklęcie Sezamu: rozwiera nam ono świat nieprzebranych cudów, najwyższego piękna geniuszu ludzkiego[1]”.
Początek dziejów zespołu sięga czasów I wojny światowej i roku 1915, kiedy to 17 lutego w nieistniejącym dziś Teatrze „Wielkim” przy ulicy Konstantynowskiej (obecnie Legionów) odbył się koncert „na korzyść niezamożnych artystów muzyków” oraz ich rodzin. Zorganizowali go pianista, kompozytor i dyrygent Tadeusz Mazurkiewicz, wraz ze skrzypkiem-amatorem i właścicielem składu nutowego Józefem Friedbergiem oraz właścicielem księgarni, składu instrumentów muzycznych, a także nauczycielem gry na wiolonczeli – Gottliebem Teschnerem[2].
Koncert ten składał się z trzech części. W pierwszej wykonano Uwerturę „Coriolan” Ludwika van Beethovena, Poemat symfoniczny „Zorahayda” Johana Svendsena oraz wstęp do opery „Tristan i Izolda” Ryszarda Wagnera, część drugą wypełniła Symfonia g-moll Wasilija Kalinnikowa, natomiast trzecią – wstęp do „Lohengrina” Wagnera oraz Poemat symfoniczny „Finlandia” Jeana Sibeliusa[3].
Sześćdziesięciu profesjonalistów i amatorów biorących udział w koncercie w lutym 1915 roku jako wykonawcy trudno nazwać zespołem, jednakże bezsprzecznie właśnie to wydarzenie rozpoczęło bieg historii orkiestry, która w ciągu stu lat swego istnienia wielokrotnie udowodniła swoją wiodącą rolę w życiu muzycznym miasta, niejednokrotnie też jednak musiała walczyć o przetrwanie w obliczu materialnego zagrożenia jej bytu. Koncert, który przyniósł 1044,09 rubla dochodu, okazał się przedsięwzięciem bardzo udanym budząc nadzieje na powodzenie dalszych podobnych inicjatyw[4], dlatego też na zwołanym 3 marca spotkaniu[5] podjęto decyzję o kontynuowaniu rozpoczętej działalności. Wybrano zarząd, nazwę: Łódzka Orkiestra Symfoniczna, i kierownictwo muzyczne, składając je w ręce Tadeusza Mazurkiewicza oraz Roberta Bräutigama, fagocisty i doświadczonego kapelmistrza orkiestr dętych[6].
Po raz pierwszy jako Łódzka Orkiestra Symfoniczna zespół wystąpił 10 marca 1915 z koncertem od razu nazwanym „2 Wielkim Koncertem Symfonicznym ŁOS”, także w Teatrze „Wielkim” i pod batutą Tadeusza Mazurkiewicza. Solistką była łódzka skrzypaczka Helena Wołkiewiczówna, wykonując z towarzyszeniem orkiestry Koncert skrzypcowy D-dur Piotra Czajkowskiego[7].
Zarząd, którego „duszą” był inż. Henryk Goldberg – jednocześnie skrzypek zespołu, obrał za cel nadrzędny „budzenie smaku i zamiłowania do poważnej muzyki wśród publiczności przez możliwie doskonałe odtwarzanie najwybitniejszych utworów muzycznych literatury wszechświatowej”, a także propagowanie takiejż muzyki wśród szerokich rzesz łódzkiego społeczeństwa, zwłaszcza wśród uczącej się młodzieży. Zajmując się organizowaniem pracy zespołu zarząd starał się zapewnić orkiestrze jak najlepsze warunki pracy i, niezwykle ważną, stabilizację. Niewątpliwym jego sukcesem było pozyskanie patronatu jednego z najpotężniejszych łódzkich przemysłowców, a przy tym wielkiego pasjonata muzyki, Karola Wilhelma v. Scheiblera (pisownia oryginalna), „który przyjął zaofiarowany mu mandat Prezesa Honorowego i Protektora orkiestry oraz przyrzekł jej materialne wsparcie”[8].
Odtąd pełna nazwa zespołu brzmiała: „Łódzka Orkiestra Symfoniczna pod protektoratem p. K.W. v. Scheiblera”, a próby zaczęły odbywać się w największej i najbardziej reprezentacyjnej sali koncertowej miasta, mieszczącej się na piętrze wzniesionego w 1887 r. przez Ignacego Vogla przy ówczesnej ulicy Dzielnej (dziś Narutowicza) Łódzkiego Domu Koncertowego, w którym znalazła też swoje miejsce biblioteka orkiestry i skład instrumentów. Tam też, począwszy od 13 maja 1915, zaczęła występować ŁOS i ta właśnie sala stała się najważniejszym miejscem koncertów w jej dziejach[9].
Wraz z rozwojem działalności zespołu, ale i wobec pojawiających się trudności finansowych, powołano Koło Popierania ŁOS[10], które jesienią 1917 roku postanowiono przekształcić w Stowarzyszenie Popierania Łódzkiej Orkiestry Symfonicznej pod nazwą Koło Popierania Ł.O.S. Planowano, że przyjmie ono na siebie nie tylko trud zdobywania funduszy, ale i krzewienia kultury muzycznej w Łodzi[11]. Gwarancję powodzenia stanowił fakt, że reprezentantami Zgromadzenia Ogólnego Stowarzyszenia byli trzej łódzcy przemysłowcy, jak stoi w dokumencie: „H.K.W. v. Scheibler, Robert Geyer i Leo Grohmann”[12]. Jego istnienie zostało zatwierdzone przez władze niemieckie 29 października 1917, a po odzyskaniu przez Polskę niepodległości – ponownie zalegalizowane przez nowe władze[13]. Te informacje są ważne w kontekście kolejnej zmiany nazwy zespołu, bowiem to Stowarzyszenie zdecydowało – biorąc pod uwagę coraz wyższy poziom prezentowany przez orkiestrę – by od 1 października 1921 nazwa brzmiała: Orkiestra Filharmoniczna w Łodzi. Na prośbę Zarządu Sali Koncertowej na łamach prasy podano jednocześnie informację, że od tego samego dnia również Sala Koncertowa zmienia nazwę na: Sala Filharmonji[14].
Pierwszy koncert Orkiestry Filharmonicznej w Łodzi odbył się 10 października 1921. Dyrygował nim przez wiele lat związany z łódzką orkiestrą Bronisław Szulc, a jako solistka wystąpiła śpiewaczka Marja Labia[15]. Nowa nazwa jednak nie przez wszystkich została zaakceptowana i odtąd, zarówno w informacjach prasowych, jak i w korespondencji urzędowej, zaczęły obok siebie funkcjonować dwie: zbliżona do poprzedniej – Łódzka Orkiestra Filharmoniczna, i Orkiestra Filharmoniczna w Łodzi”[16], która od 22 lipca 1925 była już oficjalną nazwą zespołu. Zawarto to w umowie, którą w tym dniu zarząd ŁOF podpisał z księgarzem, wydawcą i łódzkim impresariem Alfredem Strauchem, powierzając mu w nadchodzącym sezonie zimowym prowadzenie koncertów ludowych i symfonicznych na ustalonych warunkach. Umowa ta zobowiązywała zarząd m.in. do zamieszczania we wszelkich drukach reklamowych oraz informacjach prasowych po nazwie orkiestry także podtytułu: „Dyrektor Alfred Strauch”[17]. W praktyce ani w zapowiedziach koncertów, ani w ukazujących się w prasie recenzjach czy sprawozdaniach informacja taka w ogóle się nie pojawiała[18]. Nie było jej np. w zapowiedziach tak ważnych dla orkiestry wydarzeń, jak jubileusze – z blisko rocznym opóźnieniem obchodzone 10-lecie ŁOS (4 stycznia 1926)[19] czy 15-lecie ŁOF (11 lutego 1930)[20], ani w informacjach o koncertach (np. koncercie z udziałem Szymona Goldberga, pod batutą Aleksandra Głazunowa, 3 kwietnia 1930[21]. Umowa ta z zarządem ŁOF była najprawdopodobniej przedłużana i to na zmienionych warunkach, bowiem np. w programie koncertu z 1 marca 1930 informacja: „Dyrekcja koncertów: Alfred Strauch” wprawdzie pojawiła się, ale nie stanowiąc już rozszerzenia nazwy Łódzka Orkiestra Symfoniczna[22].
Kolejne lata przyniosły prawdziwy „galimatias” związany z nazewnictwem, co dawało się zauważyć zwłaszcza w prasie. I tak np. Salę Filharmonji zaczęto nazywać „Filharmonją łódzką”, orkiestrę – „Łódzką Orkiestrą Symfoniczną”, „zespołem filharmoników”, „łódzką orkiestrą filharmoniczną” czy „orkiestrą filharmonii łódzkiej”[23]. Oficjalnie jej nazwa zmieniła się dopiero w początkach 1936 r., jednak zanim to nastąpiło zaistniały fakty, z którymi warto się zapoznać, jako że zmiana ta miała z nimi zbieżność.
Koniec lat 20. XX wieku był czasem, w którym narastające konflikty wśród łódzkich muzyków doprowadziły do rozbicia dotąd dość spójnego w dbałości o swoje interesy środowiska. Na przykład 4 stycznia 1928 Związek Zawodowy Muzyków Rzeczypospolitej Polskiej zwrócił się do Rady Miejskiej z propozycją zorganizowania i „umiastowienia” orkiestry, która mogłaby z czasem wyeliminować ŁOF[24]. Memoriał w sprawie „krzewienia muzyki w mieście” złożył 8 marca 1928 także Zarząd Towarzystwa Miłośników Muzyki[25], a w możliwości grania koncertów w Łodzi czynił rozeznanie również zespół Orkiestry Warszawskiej[26]. Znaczną aktywność zaczął przejawiać w tym czasie dyrygent Adolf Bautze – wcześniej jako chórmistrz związany z najstarszym działającym w Łodzi niemieckim chórem świeckim Lodzer Männer-Gesang-Verein[27]. Po poprowadzonym z powodzeniem w Sali Filharmonji 1 kwietnia 1928 koncercie z udziałem 180 wykonawców – chóru i Orkiestry Filharmonicznej w Łodzi[28], zyskał przychylność władz miasta i został wybrany na dyrygenta ŁOF. Pomimo sześciu udanych koncertów współpraca nie ułożyła się jednak po jego myśli i ze względu na niemożność przeprowadzenia zaplanowanych przez siebie zmian – także personalnych, zakończył ją[29].
Półtora roku później Adolf Bautze podjął kolejną próbę współpracy z orkiestrą symfoniczną – tym razem z założoną przez siebie, z „wolnych muzycznych sił” – mając wsparcie grupy członków Niemieckiego Towarzystwa Szkolno-Oświatowego w Łodzi. Po siedmiu koncertach – sześciu w Sali Męskiego Niemieckiego Towarzystwa Śpiewaczego przy Piotrkowskiej 157, jednym w Sali Filharmonji – zakończył współpracę i z tym zespołem[30]. Przejawiał jednak dalszą aktywność jako dyrygent orkiestr łódzkich – wkrótce pojawił się w gronie kapelmistrzów Orkiestry Związku Zawodowego Muzyków Chrześcijan[31].
Kolejną bowiem informacją o działalności orkiestrowej w Łodzi są zachowane raporty Ogniska Polska YMCA – Związku Młodzieży Chrześcijańskiej, którego statut przewidywał m.in. działalność kulturalną. Odnaleźć można zapisy o odbywających się od grudnia 1935 do czerwca 1936 roku – w ramach „zebrań o charakterze towarzyskim” – cotygodniowych próbach orkiestry[32]. Powstała w 1936 Orkiestra Symfoniczna Związku Zawodowego Muzyków Chrześcijan[33] (popularnie zwana „chrześcijańską”, ŁOF w tym czasie nazywano „żydowską”[34]) miała znakomite warunki rozwoju: poparcie władz miasta, patronat wymienionego wyżej Związku, wsparcie Ogniska Polska YMCA – w której gmachu odbywały się próby zespołu i koncerty[35], rozwiniętą współpracę z łódzkim oddziałem Polskiego Radia; ukierunkowana też była na lżejszy niż ŁOF repertuar[36].
W tym czasie ŁOF, osłabiona po wyjeździe dużej grupy jej muzyków do tworzonej przez Hubermana orkiestry w Tel Avivie, musiała swój utracony poziom odbudowywać[37] i w tej złożonej sytuacji istniała całkiem realna możliwość „przejęcia” dotychczasowego, ponad 20-letniego dorobku ŁOF przez prężnie rozwijającą się orkiestrę Związku Chrześcijan. ŁOF została więc zarejestrowana jako stowarzyszenie pod adresem Zachodnia 68 w Łodzi[38], gdzie mieścił się sekretariat „Kultur-Ligi”, stowarzyszenia, które z kolei rozprowadzało bilety ulgowe na odbywające się w dawnym Domu Koncertowym Vogla koncerty, m.in. ŁOF[39]. Wiadomo, że w lutym 1936 roku działała ona już jako Stowarzyszenie Łódzka Orkiestra Filharmoniczna.
W marcu 1939 roku, tuż przed swoim ostatnim przed wybuchem II wojny światowej koncertem z Łódzką Orkiestrą Filharmoniczną, mówił o niej znakomity dyrygent Ignacy Neumark: „Przecież to miasto ma jak najlepsze tradycje muzyczne, przecież tutaj życie koncertowe rozwijało się ongiś bujnie, goszcząc rokrocznie najznakomitszych dyrygentów i solistów, mając przy tym orkiestrę na wyjątkowym, wprost europejskim poziomie”[40]. Na temat orkiestry wypowiadał się w tym czasie również pianista i krytyk muzyczny Feliks Halpern: „Choć różne przechodziła praktyki, choć zmuszona niejednokrotnie do dłuższego milczenia i mimo, że zabrano jej najlepsze jednostki dla orkiestry, zorganizowanej przez Hubermana w Palestynie, ostała się ona jednak i zdolna jest za sprawą energicznej pałeczki przemówić językiem szczerym i wzruszyć”[41].
Okres II wojny nie zaprzepaścił dorobku zespołu, który zaraz po wyzwoleniu kontynuował swoje zapoczątkowane w 1915 roku dzieje: pierwszy po wojnie występ odbył się, pod batutą skrzypka Bronisława Ligęzy, 22 stycznia 1945 w Hali Sportowej przy ulicy Łąkowej (dziś mieści się tam Klub Wytwórnia)[42]. Przez pierwsze miesiące koncertował na terenie Łodzi i województwa jako Orkiestra Symfoniczna[43], dopiero podczas inaugurującego działalność Filharmonii Łódzkiej koncertu 15 czerwca 1945 zaprezentował się pod nazwą, pod którą został zarejestrowany: Łódzka Orkiestra Filharmoniczna, jednak już nie jako stowarzyszenie[44]. W ciągu kolejnych lat nazwa ewoluowała, dopasowując się do zmian w nazwie instytucji[45], jednak i od tej zasady były wyjątki. I tak np., gdy od września 1945 filharmonia była już Państwową Filharmonią w Łodzi, orkiestra stała się Orkiestrą Państwowej Filharmonii w Łodzi dopiero od 31 marca 1946[46]. Nie wiadomo też, czy w następnym sezonie, 1946/47, kiedy to nazwa Filharmonii w Łodzi wydłużyła się o informację, że jest ona „konwencjonowana przez Zarząd Główny Związku Zawodowego Muzyków RP” (w myśl zawartej z owym Zarządem – z siedzibą w Warszawie – umowy), również i nazwa orkiestry miała też takie brzmienie, czy też pozostała jedynie Orkiestrą Filharmonii w Łodzi[47]. Wiadomo natomiast, że od września 1947 roku nazwa brzmiała: Orkiestra Filharmonii Łódzkiej[48].
Również i z tą nazwą orkiestra nie związała się na długie sezony, bowiem od 4 czerwca 1948 w programach koncertowych funkcjonuje jako Orkiestra Filharmonii Miejskiej w Łodzi[49]. Natomiast kiedy 1 grudnia 1949 łódzka filharmonia zyskała status „Państwowej”[50], również i orkiestra zaczęła koncertować jako Orkiestra Symfoniczna Państwowej Filharmonii w Łodzi[51]. Od 22 czerwca 1957 na afiszach, w programach koncertowych i drukach reklamowych pojawiała się jednak nazwa Orkiestra Symfoniczna Filharmonii Łódzkiej”[52].
4 kwietnia 1984 miało miejsce wydarzenie związane z kolejną zmianą, tego dnia bowiem Państwowej Filharmonii w Łodzi nadano imię wielkiego, urodzonego w Łodzi pianisty Artura Rubinsteina, co było ukoronowaniem wielu lat starań[53]. Wmurowano też tablicę pamiątkową na ścianie kamienicy przy Piotrkowskiej 78, w której artysta mieszkał przed laty. We wszystkich uroczystościach tego dnia uczestniczyła przybyła z Paryża żona pianisty – Aniela Młynarska-Rubinstein[54].
Akt nadania imienia łódzkiej filharmonii, zaczynający się od słów: „W uznaniu wielkich zasług Artura Rubinsteina dla polskiej sztuki pianistycznej, pragnąc uczcić Jego pamięć jako syna naszego miasta i wypełniając wolę łódzkiego środowiska kultury…”[55], został odczytany podczas uroczystego koncertu, w którym orkiestra po raz pierwszy zagrała jako Orkiestra Symfoniczna Państwowej Filharmonii im. Artura Rubinsteina w Łodzi. Dyrygował Andrzej Markowski, a solistą był Krystian Zimerman, który – podobnie jak Rubinstein goszcząc w Łodzi w 1975 roku – wykonał podczas jednego koncertu dwa koncerty fortepianowe. Były to: Koncert fortepianowy f-moll Fryderyka Chopina oraz IV Koncert fortepianowy G-dur Ludwika van Beethovena. Program dopełniła uwertura do opery Halka Stanisława Moniuszki[56]. Nazwa po 15 latach została jednak zmieniona. Dzisiejszą – Filharmonia Łódzka im. Artura Rubinsteina – nadano uchwałą Zarządu Województwa Łódzkiego z 30 sierpnia 1999 roku[57].
Każda z kolejnych nazw związana była z dziejami zespołu, a bodźcem zmian były ważne dla orkiestry zdarzenia, które każdorazowo stwarzały dla jej działania nową perspektywę. Z pewnością jednak największe możliwości dało prawo do używania imienia Artura Rubinsteina, artysty, którego do dziś podziwia cały świat. To również prestiż i zobowiązanie tym szczególniejsze, że Rubinstein z Łodzią był niezwykle związany. Z tą orkiestrą lubił grać i zawsze z tej współpracy był bardzo zadowolony. Wystąpił z nią trzykrotnie: 28 marca 1927 roku wraz z Emilem Młynarskim[58], 16 lutego 1960 w „Nadzwyczajnym Koncercie Symfonicznym”, którym dyrygował Jerzy Katlewicz[59], oraz 30 maja 1975 – z Henrykiem Czyżem, goszcząc w Łodzi z okazji podwójnego jubileuszu: orkiestry i łódzkiej filharmonii, dając wówczas swój ostatni w Polsce koncert[60].
Dziś zespół koncertując jako Orkiestra Symfoniczna Filharmonii Łódzkiej im. Artura Rubinsteina”, jako „Artur Rubinstein Philharmonic Orchestra”[61], „Philharmonie Arthur Rubinstein de Lodz”[62] czy Arthur Rubinstein Philharmonic Orchestra Lodz[63], zapisuje kolejne karty swojej stuletniej, pełnej artystycznych sukcesów historii…
Bożena Pellowska-Chudobińska, Archiwum Filharmonii Łódzkiej
(na zdjęciu u góry: Orkiestra Symfoniczna Filharmonii Łódzkiej pod batutą Andrzeja Markowskiego, 1984 r.; fot. z zasobów archiwum FŁ)
[1] Łoś, Renesans muzyki symfonicznej w Łodzi, w: „Gazeta Łódzka” 1917, nr 269, s. 3.
[2] Łódzka Orkiestra Symfoniczna pod protektoratem K.W. v. Scheiblera 1915-16, Sprawozdanie Zarządu ŁOS z sezonu zimowego 1915-16, wydane nakładem Łódzkiej Orkiestry Symfonicznej, Łódź 1916, s. 5; A. Pellowski, Kultura muzyczna Łodzi do roku 1918, Papier-Service, Łódź 1994, s. 305; „Gazeta Łódzka” 1915, nr 28, s. 2-3, nr 33, s. 4; „Nowy Kurjer Łódzki” 1915, nr 45, s. 1; „Neue Lodzer Zeitung” 1915, nr 47, s. 3.
[3] Afisz koncertu z 17 lutego 1915, Teatr „Wielki” w Łodzi, Zbiór Teatraliów, z zasobu Archiwum Państwowego w Łodzi; Łódzka Orkiestra Symfoniczna…, op. cit., s. 6.
[4] Łódzka Orkiestra Symfoniczna…, op. cit., s. 6; „Gazeta Łódzka” 1915, nr 43, s. 4.
[5] Pismo Orkiestry Filharmonicznej w Łodzi z lutego 1925 r. (brak dokładnej daty), Akta Miasta Łodzi, Wydział Oświaty i Kultury, sygn. 13 524, z zasobu APwŁ.
[6] A. Pellowski, op. cit., s. 305; Łódzka Orkiestra Symfoniczna…, op. cit., s. 5.
[7] Afisz „2 Wielkiego Koncertu Symfonicznego Łódzkiej Orkiestry Symfonicznej”, Teatr „Wielki” w Łodzi, 10 marca 1915, Zbiór Teatraliów z zasobu APwŁ; „NLZtg” 1915, nr 63, s. 4; „Gazeta Łódzka” 1915, nr 49, s. 2.
[8] Łódzka Orkiestra Symfoniczna…, op. cit., s. 6.
[9] Łódzka Orkiestra Symfoniczna…,op. cit., s. 8; A. Pellowski, op. cit., s. 305.
[10] A. Pellowski, op. cit., s. 306.
[11] Akta Koła Popierania Łódzkiej Orkiestry Symfonicznej w Łodzi, sygn. 1282, z zasobu APwŁ; „Gazeta Łódzka” 1917, nr 335, s. 3.
[12] Odręczne podpisy dokumentu określającego podstawy działania stowarzyszenia, Akta Koła Popierania…, op. cit.
[13] Dokument z 29 października 1917 z procesu zatwierdzania przez władze niemieckie stowarzyszenia pod nazwą Koło Popierania Ł.O.S. oraz pisma w sprawie potwierdzenia legalizacji z lat 1919–1920, Akta Koła Popierania…, op. cit.; Podanie ŁOS z 16 sierpnia 1919, AMŁ, WOiK, sygn. L 14104, z zasobu APwŁ.
[14] „Rozwój” 1921, nr 274, s. 5; „Głos Polski” 1921, nr 253, s. 4.
[15] tamże, s. 4; tamże, s. 4; oraz „Głos Polski” 1921 nr 258, s. 3.
[16] Pismo Orkiestry Filharmonicznej w Łodzi z 14 listopada 1922, AMŁ, WOiK, sygn. 17 076-7, z zasobu APwŁ; „Rozwój” 1922, nr 269, s. 11; „Republika” 1923: nr 240, s. 10, nr 250, s. 10, nr 269, s. 10, nr 307, s. 8, 1924: nr 23, s. 8, nr 317, s.10; Pismo Orkiestry Filharmonicznej w Łodzi z 5 grudnia 1924, AMŁ, WOiK, sygn. 13 524, z zasobu APwŁ; Pismo Orkiestry Filharmonicznej w Łodzi z 12 marca 1925, AMŁ, WOiK, sygn. 13 524, z zasobu APwŁ; „Głos Polski” 1925, nr 100, s. 10, 16; „Memorjał Łódzkiej Orkiestry Filharmonicznej” z 2 lutego 1926, AMŁ, WOiK, sygn. 16 349, z zasobu APwŁ; Pismo ŁOF z 5 marca 1930, AMŁ, WOiK, sygn. 16 353, z zasobu APwŁ.
[17] Umowa z Alfredem Strauchem zawarta 22 lipca 1925, AMŁ, WOiK, sygn. 16 349, z zasobu APwŁ; „Rozwój” 1925 nr 378, s. 12; „Ilustrowana Republika” 1925: nr 111, s. 10, 1927: nr 117, s. 2, 1929: nr 311, s. 12; Programy koncertów Orkiestry Filharmonicznej w Łodzi z 13 grudnia 1926 i z 23 stycznia 1927, AMŁ, WOiK, sygn. 13 524, z zasobu APwŁ.
[18] „Ilustrowana Republika” 1925: nr 70, s. 8, nr 72, s. 8, nr 74, s. 11, nr 74, s. 11, nr 79, s. 6, nr 85, s. 4, nr 87, s. 7; „Rozwój” 1925: nr 282, s. 9, nr 285: s. 11, nr 378: s. 12.
[19] Znaczek złoty z laurem Orkiestry Filharmonicznej w Łodzi upamiętniający 10-lecie jej istnienia, pamiątka z archiwum rodziny Nowaków; „Ilustrowana Republika” 1926, nr 6, s. 6; „Głos Polski” 1926, nr 6, s. 8; „Łódzkie Echo Wieczorne” 1926, nr 3, s. 2.
[20] „Ilustrowana Republika” 1930, nr 41 s. 8, nr 43 s. 8.
[21] Orkiestra Filharmoniczna w Łodzi w Sali Filharmonji, 3 kwietnia 1930 roku, dyryguje Aleksander Głazunow, solista – Szymon Goldberg, pamiątka z archiwum rodziny Nowaków; „Ilustrowana Republika” 1930: nr 91 s. 2, s. 6, nr 92 s. 6, nr 95 s. 18.
[22] Program koncertu Łódzkiej Orkiestry Filharmonicznej z 1 marca 1931, AMŁ, WOiK, sygn. 16 353, z zasobu APwŁ.
[23] „Muzyka” 1930, czerwiec; „Ilustrowana Republika” 1930: nr 147, s. 10, 1931: nr 274, s. 6, nr 275, s. 4, 1931: nr 295, s. 12, nr 301, s. 4, nr 302, s. 6, nr 305, s. 11, nr 308, s. 6; „Głos Poranny” 1933, nr 27, s. 7, nr 29, s. 10, nr 277 s. 12; Program Rozgłośni Radia Łódź z 2 lutego 1933, „Głos Poranny” 1933, nr 33, s. 8.
[24] Pismo Związku Zawodowego Muzyków Rzeczypospolitej Polskiej z 4 stycznia 1928, AMŁ, WOiK, sygn. 17 077, z zasobu APwŁ.
[25] „Memorjał Zarządu Towarzystwa Miłośników Muzyki” z 8 stycznia 1928, AMŁ, WOiK, sygn. 17 077, z zasobu APwŁ.
[26] Pismo „Zw. Zaw. Muz. Rz. P.” Oddział Główny w Warszawie z 15 listopada 1928, AMŁ, WOiK, sygn. 17 077, z zasobu APwŁ; Pismo Orkiestry Filharmonicznej w Łodzi skierowane do Wydziału Kultury i Oświaty przy Magistracie m. Łodzi z 20 listopada 1928, AMŁ, WOiK, sygn. 17 077, z zasobu APwŁ.
[27] A. Pellowski, op. cit., s. 55-56.
[28] „Neue Lodzer Zeitung” 1928, nr 88, s. 8, nr 89, s. 5, nr 91, s. 6, nr 92, s. 5.
[29] „Neue Lodzer Zeitung” 1933: nr 25, s. 7; nr 31, s. 5; nr 43, s. 5, nr 53, s. 4, nr 59, s. 4, 8, nr 77, s. 4, nr 81, s. 8, nr 83, s. 4, nr 84, s. 4, nr 85, s. 5, nr 87, s. 5, 1934: nr 259, s. 4; „Głos Poranny” 1933, nr 27, s. 7, nr 29, s. 10, nr 41, s. 12, nr 43, s. 10, nr 44, s. 8, nr 53, s. 12, nr 55, s. 7, s. 10, nr 57, s. 10.
[30] „Neue Lodzer Zeitung” 1934: nr 259, s. 4, nr 262, s. 4, 8, nr 263, s. 2, nr 265, s. 3, nr 312, s. 3, nr 337, s. 4, nr 338, s. 5, nr 342, s. 4, 1935: nr 17, 18, 19, 20, 21, s. 3, nr 37, 39, s. 5, nr 41, 43, s. 4, nr 51, s. 6, nr 52, 54, nr 55, s. 3, nr 99, s. 9, nr 175, s. 5; „Orędownik” 1935, nr 45, s. 9.
[31] Orędownik” z 24.09.1938.
[32] Statut „Ogniska Polska YMCA – Związek Młodzieży Chrześcijańskiej” z 20 listopada 1921, regulamin i miesięczne raporty z działalności od września 1935 do czerwca 1936, Zespół Polska YMCA w Łodzi, z zasobu APwŁ.
[33] „Kurjer Łódzki” 1938, nr 1 s. nieczytelna.
[34] A. Kiesewetter, Ostatni wywiad z Tatą, Astra 1997, s. 84-87.
[35] „Łódź w ilustracji”, dodatek niedzielny do „Kurjera Łódzkiego” 1938, nr 17.
[36] Program radiowy, „Orędownik” 1938, nr 260, s. 10, nr 290, s. 22, nr 299, s. 8, 1939 nr 1, s. 20, nr 34, s. 10, nr 53, s. 7, nr 65, s. 8, nr 76, s. 8, nr 79, s. 6, nr 98, s. 6, nr 110, s. 6, nr 138, s. 8.; „Ilustrowana Republika” 1939, nr 33, s.11; Kronika radiowa, Koncerty radiowe z YMCA, „Gazeta Poranna” 1939, nr 138, s. 8.
[37] „Głos Poranny” 1939: nr 70, s. 7, nr 75, s. 9.
[38] Kwerenda Archiwum Państwowego w Łodzi dla Filharmonii Łódzkiej im. Artura Rubinsteina z 19 listopada 2013, z zasobu AFŁ.; Urząd Wojewódzki Łódzki, sygn. 282, k. 69, w zasobie APwŁ.
[39] „Głos Poranny” 1934, nr 262, s. 11, nr 268, s. 8, nr 271, s. 10, nr 354, s. 6; „Głos Poranny” 1935, nr 17, s. 6.
[40] „Głos Poranny” 1939, nr 70, s. 7.
[41] „Głos Poranny” 1939, nr 75, s. 9.
[42] Rozmowa autorki z Barbarą Ligęzą – wnuczką Bronisława Ligęzy, 25 września 2012; Program Państwowej Filharmonii w Łodzi nr 24 z 20-21 stycznia 1961, s. 13-14.
[43] „Wolna Łódź” 1945, nr 1, s. 2, nr 2, s. 2, nr 3, s. 2, nr 4, s. 4, nr 6, s. 4; „Dziennik Łódzki” 1945, nr 1, s. 2, nr 4, s. 3, nr 7, s. 4, nr 103, s. 4.
[44] Program Inauguracyjnego Koncertu Symfonicznego Filharmonii Łódzkiej z 15 czerwca 1945, z zasobu Archiwum Filharmonii Łódzkiej im. Artura Rubinsteina; „Głos Robotniczy” z 20 czerwca 1945.
[45] Zbiór programów koncertowych łódzkiej filharmonii z lat 1945-2014.
[46] Programy koncertowe Filharmonii Łódzkiej z sezonu 1945/46, z zasobu AFŁ.
[47] Konwencja zawarta pomiędzy Zarządem Głównym Związku Zawodowego Muzyków R.P. a dyrekcją Filharmonii w Łodzi; Programy koncertowe Filharmonii w Łodzi konwencjonowanej przez Zarząd Główny Związku Zawodowego Muzyków R.P. z sezonu koncertowego 1946/47, z zasobu AFŁ.
[48] Programy koncertowe Filharmonii Łódzkiej z sezonu 1947/48, z zasobu AFŁ; nazwa „Orkiestra Filharmonii Łódzkiej” pojawiła się na łamach „Głosu Robotniczego” już 22 czerwca 1945.
[49] Program uroczystego otwarcia nowej Sali Koncertowej Filharmonii Miejskiej w Łodzi z 4 czerwca 1948, z zasobu AFŁ; Miejska Rada Narodowa podjęła Uchwałę Nr 22/48 o przejęciu, prowadzeniu i utrzymaniu Filharmonii Łódzkiej oraz o zmianie jej nazwy na: Filharmonia Miejska w Łodzi, Akta Miasta Łodzi – Protokół nr 3/48 z Posiedzenia Plenarnego MRN w Łodzi 2 marca 1948, sygn. 222-11 002, z zasobu APwŁ; Protokół z posiedzenia MRN, sygn. 222-9 003, z zasobu APwŁ; Statut Filharmonii Miejskiej w Łodzi oraz Wewnętrzny regulamin pracy członków Orkiestry Filharmonii Miejskiej w Łodzi zatwierdzony uchwałą nr 1771 z dnia 26 marca 1948, z zasobu AFŁ.
[50] Oficjalną informację o utworzeniu przedsiębiorstwa państwowego pod nazwą „Państwowa Filharmonia w Łodzi” podano w Zarządzeniu Ministra Kultury i Sztuki z dnia 21.11.1949 poz. 136 w brzmieniu nadanym Zarządzeniem Nr 188 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 15.11.1951, Monitor Polski z 4 lutego 1950, Nr A-13.
[51] Programy koncertowe Państwowej Filharmonii w Łodzi z sezonów koncertowych 1949/50–1956/57, z zasobu AFŁ.
[52] Programy koncertowe Państwowej Filharmonii w Łodzi z sezonów koncertowych 1956/57–1983/84, z zasobu AFŁ.
[53] Korespondencja pomiędzy Dyrekcją Państwowej Filharmonii w Łodzi a Ministerstwem Kultury i Sztuki w Warszawie z lat 1981-1984, z zasobu AFŁ; rozmowy autorki z córką oraz z żoną Andrzeja Markowskiego w dniach 28 lutego – 2 marca 2011.
[54] „Odgłosy” 1984: nr 12, s. 8, 1985: nr 38, s. 8; „Życie Warszawy” 1979: nr 241, s. 7, nr 254, s. 1, 1981: nr 32, s. 6, nr 245, s. 6, 1982: nr 290, s. 1, nr 292, s. 2.
[55] Akt nadania imienia Artura Rubinsteina Państwowej Filharmonii w Łodzi w dniu 4 kwietnia 1984, AFŁ z zasobu Muzeum Miasta Łodzi.
[56] Afisz i program koncertu Państwowej Filharmonii im. Artura Rubinsteina w Łodzi z 4 i 5 kwietnia 1984, z zasobu AFŁ; „Dziennik Łódzki” 1984 nr 76, 82, 83; „Dziennik Zachodni” 1984, nr 82, 83; „Głos Robotniczy” 1984, nr 82, 86, 88; „Życie Literackie” 1984, nr 16; „Odgłosy” 1984, nr 15.
[57] Uchwała Nr 258/99 Zarządu Województwa Łódzkiego z 30 sierpnia 1999 w sprawie zmiany nazwy Państwowej Filharmonii im. Artura Rubinsteina w Łodzi oraz nadania Statutu Filharmonii Łódzkiej im. Artura Rubinsteina, z zasobu AFŁ.
[58] „Neue Lodzer Zeitung” 1927, nr 82; „Rozwój” 1927 nr 82, s. 10; „Ilustrowana Republika” 1927 nr 23, s. 6; pismo Orkiestry Filharmonicznej w Łodzi do Wydziału Kultury i Oświaty przy Magistracie miasta Łodzi z 26 marca 1927, AMŁ WOiK, sygn 17 077, z zasobu APwŁ; „Ilustrowana Republika” 1927, nr 88, s. 6.
[59] „Przegląd kulturalny” 1960, nr 10, s. 8; Dedykacja Artura Rubinsteina dla łódzkiej filharmonii z 17 lutego 1960, z zasobu AFŁ; afisz Nadzwyczajnego Koncertu Symfonicznego Państwowej Filharmonii w Łodzi z 17 lutego 1960; M. Pietkiewicz, Przed koncertem, „Głos Robotniczy” z 15.02.1960; m.p., Grał Artur Rubinstein, „Dziennik Łódzki” z 17.02.1960; „Express Łódzki” z 15.02.1960 i 16.02.1960; J. Sakowiczowa, Łódź wita serdecznie Artura Rubinsteina, „Głos Robotniczy” z 16.02.1960; J.S., Niezapomniany koncert, „Głos Robotniczy” z 17.02.1960, z zasobu AFŁ.
[60] Afisz i program uroczystego jubileuszowego koncertu Państwowej Filharmonii w Łodzi z 30 maja 1975, z zasobu AFŁ; „Słowo Powszechne” 1975, nr 129, s. 4; „Głos Robotniczy” 1975 nr 127, s. 4; „Dziennik Łódzki” 1992, nr 293, s. 11; „Express Wieczorny” 1975, nr 121, nr 123; „Trybuna Ludu” 1975, nr 125, 128, s. 8; „Sztandar Młodych” 1975, nr 131, s. 3; „Polska” 1975, nr 10, s. 17; „Kurier Polski 1975, nr 115, 116; „Polityka” 1975, nr 24.
[61] Programy koncertowe, afisze, papier firmowy i folder reklamowy Państwowej Filharmonii im. Artura Rubinsteina w Łodzi IX 1993 – VI 2005, z zasobu AFŁ.
[62] Afisz koncertu Orkiestry Symfonicznej Filharmonii Łódzkiej im. Artura Rubinsteina na Festiwalu w Reims 31 sierpnia 1995, z zasobu AFŁ.
[63] Afisz koncertu Orkiestry Symfonicznej Filharmonii Łódzkiej im. Artura Rubinsteina w Mediolanie 14 marca 2001, z zasobu AFŁ.
